12. júní 2025

Mat á umhverf­isáhrif­um – flók­ið ferli en mikil­vægt

Lög um mat á umhverfisáhrifum tóku gildi árið 1994 og voru liður í aðlögun að alþjóðlegum kröfum og stefnumörkunum m.a. samkvæmt EES-samningnum. Árið 2000 voru gefin út lög um mat á umhverfisáhrifum og í dag er unnið eftir útgáfu  laga frá árinu 2021 um umhverfismat framkvæmda og áætlana.

Markmið laganna er þríþætt. Í fyrsta lagi að stuðla að sjálfbærri þróun, heilnæmara umhverfi og umhverfisvernd. Í öðru lagi að bæta skilvirkni við umhverfismat framkvæmda og áætlana og í þriðja lagi að veita almenningi og öðrum hagsmunaaðilum aðkomu að umhverfismati.

Mat á umhverfisáhrifum framkvæmda er oft skammstafað MÁU. „Þetta er ákveðin aðferðafræði sem er notuð til að meta á skipulagðan  hátt hugsanleg áhrif framkvæmda á umhverfi, jafnt á framkvæmdar- sem og rekstrartíma,“ segir Sóley en matsferlið skiptist í nokkur stig. „Þetta er flókið ferli og menn hafa í gegnum árin reynt að einfalda það, en það er líka mjög mikilvægt til að fá sem besta yfirsýn yfir áhrif framkvæmda á umhverfið.“

Sóley er beðin að útskýra hvernig ferlið gengur fyrir sig.

„Segjum að búið sé að ákveða að fara í eitthvað verk, sem dæmi að leggja veg eða byggja brú. Þá meta sérfræðingar innan Vegagerðarinnar sem þekkja vel til MÁU, í hvaða flokk verkið fellur. Í sumum tilfellum er ljóst að verkið hafi minniháttar áhrif á umhverfi sitt og sé því undanskilið umhverfismati, til dæmis þegar skipta þarf um ræsi í vegi, eða byggja upp stuttan vegkafla þar sem öll framkvæmdin er í sama vegstæði og áður. Í öðrum tilfellum er augljóst að verkið þurfi að fara í umhverfismat, þau fara þá yfir þau ákvæði eða viðmið sem eru í viðauka með lögunum. Þetta eru stór framkvæmdaverkefni, nýframkvæmdir þar sem fara þarf yfir óraskað land, eða þar sem framkvæmdin fer fram á viðkvæmu landsvæði. Síðan geta það verið verkin sem falla þarna á milli og óljóst er hvort þurfi að fara í umhverfismat. Í slíkum tilvikum þarf að gera svokallaða könnun á matsskyldu.“

Könnun á matsskyldu felur í sér gerð skýrslu sem lögð er fyrir Skipulagsstofnun. „Þessi skýrsla er mun styttri en skýrsla um mat á umhverfisáhrifum en þó liggur töluverð vinna að baki henni sem getur tekið nokkra mánuði. Við þurfum að safna saman fjölbreyttum upplýsingum um skipulag og innviði svæðisins, náttúrufarsþætti og fornleifar. Ef aðeins er um endurbyggingu vegar að ræða getur þetta dugað en ef breyta þarf veglínu þarf hugsanlega að skoða gróðurfar og fuglalíf, sér í lagi ef grunur er um að ný veglína fari yfir vistkerfi eða jarðminjar sem falla undir ákvæði náttúruverndarlaga,“ lýsir Sóley. Þessar skýrslur eru að mestu leiti unnar af Vegagerðinni en leitað er til þar til gerðra sérfræðinga ef rannsaka þarf fornleifar og náttúrufarsþætti og þeir meta áhrif framkvæmdarinnar á tiltekinn umhverfisþátt. „Við teljum mikilvægt að draga fram sem ítarlegastar upplýsingar og áhrifaþætti í þessari skýrslu til að gefa sem skýrasta mynd af aðstæðum. Þannig er einnig hægt að bregðast  skipulega við með mótvægisaðgerðum sem geta dregið úr áhrifum framkvæmdarinnar á umhverfið“. Skýrslan er síðan lögð fyrir Skipulagsstofnun sem leitar umsagnar og þá geta bæði almenningur og aðrir hagsmundaaðilar komið með athugasemdir. Það ferli tekur um 7 vikur. Sóley segir að í flestum tilfellum séu verkin ekki talin matsskyld og þá hægt að fara í framkvæmdir að uppfylltum ákveðnum skilyrðum. Ef hins vegar Skipulagsstofnun ákvarðar framkvæmd matsskylda tekur við ítarlegri vinna og rannsóknir sem tekur allt upp í tvö ár.

Þegar verk eru stærri, til dæmis vegir yfir 10 km, fela í sér nýbyggingu eða breikkun vegar eða umfangsmikla efnistöku, er ljóst frá upphafi að fara þurfi í mat á umhverfisáhrifum. „Það þýðir að vinna þarf tvær skýrslur. Fyrri skýrslan heitir matsáætlun og er ætlun hvernig fyrirhugað er að standa að umhverfismati framkvæmdarinnar og á hvaða þætti framkvæmdarinnar og umhverfis verði lögð áhersla á í umhverfismati. Seinni skýrslan er sjálf umhverfismatsskýrslan þar sem greint er frá niðurstöðum allra þeirra rannsókna sem farið var í og metin eru áhrif framkvæmdarinnar á tiltekinn umhverfisþátt,“ lýsir Sóley. Hún segir kröfur alltaf að aukast um hvað þurfi að rannsaka og þannig aukist umfangið og skýrslurnar stækki. Í dag er vanalegt að sjálf umhverfismatsskýrslan sé um 200 síður en henni fylgja teikningar auk viðauka sem eru jafn langir.

Mismunandi er milli verka hvaða rannsóknir þarf að fara í en algengar rannsóknir eru til dæmis:

• Rannsóknir á gróðurfari og vistgerðum
• Fuglarannsóknir
• Fornleifarannsóknir
• Rannsóknir á vatnafari
• Rannsóknir á lífríki straumvatna
• Rannsóknir á lífríki í fjöru
• Skoðun á landslagi og ásýnd. Það er sjónræn áhrif framkvæmdar
• Rannsókn á jarðfræði og jarðminjum
• Hljóðvistarrannsóknir
• Veðurfarsrannsóknir
• Snjóalagarannsóknir

Sóley og samstarfskona hennar halda utan um skýrslugerðina með aðstoð fjölmargra innan stofnunarinnar. „Við söfnum upplýsingunum saman og gerum samninga við rannsóknaraðila um hinar ólíku rannsóknir. Við tökum síðan upplýsingar og áhrifamat úr öllum rannsóknarskýrslunum og setjum upp í eina heildræna skýrslu,“ segir Sóley, en vinnan getur tekið allt að tveimur árum. „Rannsóknartími getur verið mjög stuttur, oft miðast hann við sumartímann, og fuglafræðingar þurfa til dæmis að geta farið í sínar rannsóknir í maí til að safna gögnum. Ef við fáum ekki fólk í rannsóknirnar eða ef þær frestast af einhverjum ástæðum getur verkið allt tafist um heilt ár, og það getur í framhaldi haft áhrif á upphaf framkvæmda.“

Stundum eru utanaðkomandi aðilar fengnir til að vinna umhverfismatsskýrslur enda ekki mannskapur til að vinna allt innan Vegagerðarinnar.

Þegar skýrslan er tilbúin er hún send til Skipulagsstofnunar til kynningar og umsagnar. Skipulagsstofnun kynnir umhverfismatsskýrsluna fyrir almenningi,  t.d. í fréttablöðum og hefur umhverfismatsskýrsluna aðgengilega á netinu. Einnig leitar Skipulagsstofnun umsagnar hjá almenningi og hagaðilum. Kynningartími umhverfismatsskýrslu tekur um 6 vikur og á þeim tíma er yfirleitt skipulögð stór kynning á skýrslunni á opnu húsi, venjulega í nálægð við fyrirhugað framkvæmdasvæði. Að kynningartíma loknum tekur Skipulagsstofnun sér um 7 vikur til að gefa rökstutt álit sitt um umhverfismat framkvæmdarinnar, byggt á umhverfismatsskýrslu, umsögnum umsagnaraðila og almennings. Í álitinu er fjallað um forsendur, aðferðir og ályktanir um umhverfisáhrif framkvæmdarinnar í umhverfismatsskýrslu. Þá skal þar koma fram rökstudd niðurstaða stofnunarinnar um umhverfismat framkvæmdarinnar og, eftir því sem við á, skilyrði um mótvægisaðgerðir og vöktun sem beint er til leyfisveitenda.

„Eftir það er málið komið úr okkar höndum og hönnunardeild og framkvæmdadeild taka við,“ segir Sóley sem vill meina að þrátt fyrir að verkefnið við skýrslugerðina sé í nokkuð föstum skorðum sé hvert verkefni þó einstakt. „Það er alltaf eitthvað í hverju verkefni sem maður getur klórað sér í hausnum yfir. En það er bara skemmtilegt að fá nýjar áskoranir,“ segir hún glaðlega.

Þessi grein birtist fyrst í Framkvæmdafréttum 1. tbl. 2025. Hlekkur á blaðið.