1894

Ísafold, 3. nóvember 1894, 21. árg., 72. tbl., forsíða:

Ferðalög og fjárrekstrar
eftir síra Ólaf Ólafsson í Arnarbæli
Það er kunnugra en frá þurfi að segja, að um Ölfussveit og Ölfusafrétt liggur einn hinn fjölfarnasti þjóðvegur landsins; má segja, að á flestum tímum árs slitni umferðin nærfellt aldrei á þeim vegi, þótt mest sé hún vitanlega bæði haust og vor.
Varla þarf heldur að taka það sérstaklega fram, að þeir, sem næstir þjóðbrautinni búa, verða að þola miður góðar búsifjar og margt óhagræði af umferðinni; og mun það sameignlegt böl fyrir alla þá, sem við þjóðbrautir búa um allt. Um það tjáir ekki að tala. Eigi má heldur gjöra þeim ferðirnar of örðugar, eða ýfast við þá að raunalausu; það er eðlilegt þótt þeir beiðist gistingar á nóttum, húsaskjóls fyrir sig og farangur sinn í illviðrum, eða þótt þeir þurfi að láta skepnur, sem þeir eru með, taka niður um stund og hvíla sig.
En það verður og að teljast skylda þeirra, að fara svo um þjóveginn og haga svo ferðalagi sínu, að þeim, sem búa við þjóðveginn, sé ekki gjörður óþarfa skaði, eða sýndur meiri usli og yfirgangur en þörf ber til.
Það er sjálfsagt að játa það, að um þennan veg fara fjöldamargir - ég vil vona flestir -, sem haga ferðum sínum og koma fram sem heiðarlegir menn í alla staði og vilja engum mein eða ágang gjöra; en hitt er líka jafnsatt, að innan um slæðast einstaka "misjafnir sauðir". Ég skal nú taka það fram, að ég hefi ekki heyrt neinn af þeim, sem við þjóðbrautina búa hér í sveit, kvarta undan því, þótt þeir þurfi að hýsa ferðafólk, gefa því mat og kaffi, lofa hestum að taka niður um hæfilegan tíma, eða yfir höfuð þótt þeir verði að sýna ferðamönnum þá greiðasemi, sem gömul íslensk gestrisni heimtar og heiðarlegir menn geta vænst eftir með sanngirni.
En það er annað, sem menn hér almennt kvarta yfir, og það alls ekki ástæðulaust; og það eru vandræði þau, sem árlega fara í vöxt af eftirlitslitlum og eftirlitslausum fjárrekstrum bæði gegnum sjálfa sveitina og um miðjan afrétt sveitarinnar. Því vandræðaástand má það heita, þegar sveitarmenn geta daglega átt von á því frá seint og snemma á slætti og fram yfir veturnætur, að sauðfé sé rekið úr heimahögum eða afréttum, meðan það er þar, og í aðrar sýslur og sveitir. Það má nefna dæmi þess, að kindur hafa verið reknar úr rekstri í sumar úr heimahögum í Ölfusi og suður á Hellisheiði, suður fyrir Hellisheiði, niður í Svínahraun og alla leið niður að Elliðaám, skildar þar úr og látnar þar eftir í algjöru hirðingarleysi. Sömuleiðis hefir fé verið rekið úr afrétti og niður á bæi fyrir sunnan fjall. Það hefir borið við, þó ekki sé í sumar, að sauður frá bónda í Ölfusi með hreinu marki eigandans hefir verið tekinn úr rekstri suður með sjó. Að hann hafðist var alls ekki að þakka skilvísi þess manns, sem tók hann úr afréttinum, heldur því, að markið var víða þekkt, og að markglöggur og skilvís maður sá hann fyrir sunnan og tók hann úr rekstrinum. Og hver vill nú fullyrða, að ekki kunni að koma fyrir stöku sinnum , að einstaka kind slæðist alla leið þangað, sem rekstrarnir eiga að fara, og missist þannig alveg eigandanum?
Það er spá mín og margra annarra fleiri, að fleirum en Ölfusingum mundi þykja þetta, sem hér að framan er talið, heldur ónotagreiði.
Ég held nú, að þetta sé oftast óviljaverk; en hitt er satt, að þau óviljaverk eiga ekki að koma fyrir.
Stundum kemur þetta fyrir af kæruleysi og skeytingarleysi; því er ekki hægt að neita; svo sem þegar rekstrarmenn sleppa stórrekstrum með dimmunni á hauskvöldum í búfjárhaga fulla af fé, liggja í útikofunum um nóttina og smala síðan og reka af stað með skímunni, án þess að hafa tal af neinum; hver veit hvað þeir fara með ásamt sínum kindum? Eða þegar haldið er áfram með rekstra gegnum búfjárhaga eða afrétt eftir að komin er nótt og svarta-myrkur og lítt mögulegt eða jafnvel ómögulegt að sjá, hvort fé fer saman við reksturinn eða ekki.
Það er ekki að orsakalausu, að sagt er um þá menn, sem þannig haga ferðum, að þeim muni ekki leitt að "drýgja svolítið mjaðarskömmina".
Stundum kemur þetta til af því, að rekstrarnir eru óhæfilega illa menntir. Þannig það tvisvar fyrir í sumar, að einn maður fór suður með 50-60 fjár og klyfjahesta að auki. Mér þætti gaman að vita, hvað bændur í upphreppum Árnessýslu eða í Rangárvallasýslu mundu segja, ef slík og þvílík kæruleysis-umferð yrði tekin upp um afrétt þeirra, og þeim jafnframt væri ómögulegt, að hafa nokkurt eftirlit með, hvort fé þeirra slæddist í rekstrana eða ekki. Ég þekki að fornu fari, hvílíkur ófriður er með sauðfé á haustin á þjóðbrautarbæjum í Rangárvallasýslu, og ég hefi oftar en einu sinni heyrt menn þar kvarta sáran; það var heldur ekki ástæðulaust, því þess man ég dæmi, að 2 sauðir voru reknir í rekstri austan úr Holtum og suður í Elliðaárhólma; en ekki mundi þó þykja batna, ef sami ófriðurinn og ófögnuðurinn væri líka kominn á afréttinn. - Það var og er gamalla manna mál, að góður afréttur væri besta eign hverrar sveitar; en - hann er því aðeins góð eign, að skepnur þær, sem þangað eru látnar, eigi þar einhvern rétt og frið á sér.
Á hreppskilaþingi að Kröggólfsstöðum 15. þ.m. (okt) báru margir bændur sig upp, sem harðast höfðu orðið út, bæði með missi á kindum og ýmsan annan usla af þeim, sem um þjóðveginn fara. Var þá ályktað, að leita til hlutaðeigandi stjórnarvalda og reyna að fá einhverjar reglur settar um sauðfjárrekstra um sveitina og einkum um afréttinn. Vona menn nú það tvennt, að yfirvöldin bregðist á sínum tíma vel og skörulega við þessu máli, sem snertir líka fleiri sveitir en þessa; og að allir heiðvirðir menn, hvort sem þeir eru úr austri eða vestri, hagi svo ferðum sínum og manni svo rekstra sína, að sem sjaldnast verði ástæða til að kvarta.

Ísafold, 3. nóvember 1894, 21. árg., 72. tbl., forsíða:

Ferðalög og fjárrekstrar
eftir síra Ólaf Ólafsson í Arnarbæli
Það er kunnugra en frá þurfi að segja, að um Ölfussveit og Ölfusafrétt liggur einn hinn fjölfarnasti þjóðvegur landsins; má segja, að á flestum tímum árs slitni umferðin nærfellt aldrei á þeim vegi, þótt mest sé hún vitanlega bæði haust og vor.
Varla þarf heldur að taka það sérstaklega fram, að þeir, sem næstir þjóðbrautinni búa, verða að þola miður góðar búsifjar og margt óhagræði af umferðinni; og mun það sameignlegt böl fyrir alla þá, sem við þjóðbrautir búa um allt. Um það tjáir ekki að tala. Eigi má heldur gjöra þeim ferðirnar of örðugar, eða ýfast við þá að raunalausu; það er eðlilegt þótt þeir beiðist gistingar á nóttum, húsaskjóls fyrir sig og farangur sinn í illviðrum, eða þótt þeir þurfi að láta skepnur, sem þeir eru með, taka niður um stund og hvíla sig.
En það verður og að teljast skylda þeirra, að fara svo um þjóveginn og haga svo ferðalagi sínu, að þeim, sem búa við þjóðveginn, sé ekki gjörður óþarfa skaði, eða sýndur meiri usli og yfirgangur en þörf ber til.
Það er sjálfsagt að játa það, að um þennan veg fara fjöldamargir - ég vil vona flestir -, sem haga ferðum sínum og koma fram sem heiðarlegir menn í alla staði og vilja engum mein eða ágang gjöra; en hitt er líka jafnsatt, að innan um slæðast einstaka "misjafnir sauðir". Ég skal nú taka það fram, að ég hefi ekki heyrt neinn af þeim, sem við þjóðbrautina búa hér í sveit, kvarta undan því, þótt þeir þurfi að hýsa ferðafólk, gefa því mat og kaffi, lofa hestum að taka niður um hæfilegan tíma, eða yfir höfuð þótt þeir verði að sýna ferðamönnum þá greiðasemi, sem gömul íslensk gestrisni heimtar og heiðarlegir menn geta vænst eftir með sanngirni.
En það er annað, sem menn hér almennt kvarta yfir, og það alls ekki ástæðulaust; og það eru vandræði þau, sem árlega fara í vöxt af eftirlitslitlum og eftirlitslausum fjárrekstrum bæði gegnum sjálfa sveitina og um miðjan afrétt sveitarinnar. Því vandræðaástand má það heita, þegar sveitarmenn geta daglega átt von á því frá seint og snemma á slætti og fram yfir veturnætur, að sauðfé sé rekið úr heimahögum eða afréttum, meðan það er þar, og í aðrar sýslur og sveitir. Það má nefna dæmi þess, að kindur hafa verið reknar úr rekstri í sumar úr heimahögum í Ölfusi og suður á Hellisheiði, suður fyrir Hellisheiði, niður í Svínahraun og alla leið niður að Elliðaám, skildar þar úr og látnar þar eftir í algjöru hirðingarleysi. Sömuleiðis hefir fé verið rekið úr afrétti og niður á bæi fyrir sunnan fjall. Það hefir borið við, þó ekki sé í sumar, að sauður frá bónda í Ölfusi með hreinu marki eigandans hefir verið tekinn úr rekstri suður með sjó. Að hann hafðist var alls ekki að þakka skilvísi þess manns, sem tók hann úr afréttinum, heldur því, að markið var víða þekkt, og að markglöggur og skilvís maður sá hann fyrir sunnan og tók hann úr rekstrinum. Og hver vill nú fullyrða, að ekki kunni að koma fyrir stöku sinnum , að einstaka kind slæðist alla leið þangað, sem rekstrarnir eiga að fara, og missist þannig alveg eigandanum?
Það er spá mín og margra annarra fleiri, að fleirum en Ölfusingum mundi þykja þetta, sem hér að framan er talið, heldur ónotagreiði.
Ég held nú, að þetta sé oftast óviljaverk; en hitt er satt, að þau óviljaverk eiga ekki að koma fyrir.
Stundum kemur þetta fyrir af kæruleysi og skeytingarleysi; því er ekki hægt að neita; svo sem þegar rekstrarmenn sleppa stórrekstrum með dimmunni á hauskvöldum í búfjárhaga fulla af fé, liggja í útikofunum um nóttina og smala síðan og reka af stað með skímunni, án þess að hafa tal af neinum; hver veit hvað þeir fara með ásamt sínum kindum? Eða þegar haldið er áfram með rekstra gegnum búfjárhaga eða afrétt eftir að komin er nótt og svarta-myrkur og lítt mögulegt eða jafnvel ómögulegt að sjá, hvort fé fer saman við reksturinn eða ekki.
Það er ekki að orsakalausu, að sagt er um þá menn, sem þannig haga ferðum, að þeim muni ekki leitt að "drýgja svolítið mjaðarskömmina".
Stundum kemur þetta til af því, að rekstrarnir eru óhæfilega illa menntir. Þannig það tvisvar fyrir í sumar, að einn maður fór suður með 50-60 fjár og klyfjahesta að auki. Mér þætti gaman að vita, hvað bændur í upphreppum Árnessýslu eða í Rangárvallasýslu mundu segja, ef slík og þvílík kæruleysis-umferð yrði tekin upp um afrétt þeirra, og þeim jafnframt væri ómögulegt, að hafa nokkurt eftirlit með, hvort fé þeirra slæddist í rekstrana eða ekki. Ég þekki að fornu fari, hvílíkur ófriður er með sauðfé á haustin á þjóðbrautarbæjum í Rangárvallasýslu, og ég hefi oftar en einu sinni heyrt menn þar kvarta sáran; það var heldur ekki ástæðulaust, því þess man ég dæmi, að 2 sauðir voru reknir í rekstri austan úr Holtum og suður í Elliðaárhólma; en ekki mundi þó þykja batna, ef sami ófriðurinn og ófögnuðurinn væri líka kominn á afréttinn. - Það var og er gamalla manna mál, að góður afréttur væri besta eign hverrar sveitar; en - hann er því aðeins góð eign, að skepnur þær, sem þangað eru látnar, eigi þar einhvern rétt og frið á sér.
Á hreppskilaþingi að Kröggólfsstöðum 15. þ.m. (okt) báru margir bændur sig upp, sem harðast höfðu orðið út, bæði með missi á kindum og ýmsan annan usla af þeim, sem um þjóðveginn fara. Var þá ályktað, að leita til hlutaðeigandi stjórnarvalda og reyna að fá einhverjar reglur settar um sauðfjárrekstra um sveitina og einkum um afréttinn. Vona menn nú það tvennt, að yfirvöldin bregðist á sínum tíma vel og skörulega við þessu máli, sem snertir líka fleiri sveitir en þessa; og að allir heiðvirðir menn, hvort sem þeir eru úr austri eða vestri, hagi svo ferðum sínum og manni svo rekstra sína, að sem sjaldnast verði ástæða til að kvarta.